Các quan niệm khác nhau về bản chất của nhận thức

Nhận thức là gì? Con người có khả năng nhận thức thế giới được hay không? là một mặt của vấn đề cơ bản của triết học mà mọi trào lưu, khuynh hướng triết học khác nhau, đặc biệt là triết học truyền thống phải giải quyết. Khuynh hướng hoài nghi – bất khả tri không chỉ nghi ngờ tính xác thực của tri thức mà còn nghi ngờ cả sự tồn tại của bản thân thế giới bên ngoài, còn nếu giả sử có tồn tại của thế giới bên ngoài thì lý trí của con người cũng không có khả năng nhận thức được nó. Khuynh hướng khả tri dù có thừa nhận năng lực nhận thức thế giới của (lý trí) con người, nhưng các trào lưu triết học cụ thể lại bất đồng sâu sắc ở quan niệm về bản chất, nguồn gốc, động lực, con đường, cách thức nhận thức, ở quan niệm về bản tính và tiêu chuẩn chân lý… 

+ Chủ nghĩa duy tâm chủ quan do xuất phát từ quan điểm coi cảm giác (cái tâm lý) là nền tảng của thế giới (cái vật lý) nên cho rằng nhận thức chỉ là sự tìm hiểu hoạt động cảm giác, là sự thiết lập các mối liên hệ tâm lý xảy ra bên trong con người. 

+ Chủ nghĩa duy tâm khách quan do xuất phát từ quan điểm coi ý niệm tuyệt đối (linh hồn vũ trụ, lý tính thế giới…) là nền tảng của thế giới nên khẳng định nhận thức chỉ là sự hồi tưởng, tái hiện lại ý niệm tuyệt đối tồn tại ở đâu đó bên ngoài con người một cách năng động sáng tạo. 

+ Chủ nghĩa duy vật cũ xuất phát từ quan điểm đúng coi nhận thức là sự phản ánh hiện thực khách quan vào trong bộ óc của con người, và khẳng định con người có khả năng nhận thức được thế giới, nhưng do bị hạn chế bởi tính siêu hình – máy móc, tính trực quan mà không thấy được tính năng động sáng tạo của quá trình nhận thức, không thấy được vai trò của thực tiễn đối với nhận thức…

+ Khi kế thừa các thành tựu khoa học và tư duy triết học, đồng thời khắc phục những nhược điểm trên, chủ nghĩa duy vật biện chứng xuất phát từ 4 luận điểm: một là, tồn tại thế giới vật chất ở bên ngoài con người và độc lập với cảm giác, tư duy, nhận thức (ý thức) của con người, nó là nguồn gốc, nội dung của mọi nhận thức; hai là, nhận thức là một quá trình biện chứng, năng động sáng tạo; ba là, con người có năng lực nhận thức thế giới, về nguyên tắc, không có cái không thể biết mà chỉ có cái hiện nay chưa biết mà thôi; bốn là, thực tiễn là cơ sở chủ yếu và trực tiếp của nhận thức cho rằng, nhận thức là một quá trình phản ánh biện chứng, năng động sáng tạo thế giới khách quan vào trong bộ óc con người thông qua hoạt động thực tiễn lịch sử – xã hội. Đó là quá trình: 

– Chủ thể – con người có lợi ích, mục đích, tài năng, ý chí, năng lực… – tái hiện lại khách thể – một bộ phận của thế giới khách quan – dưới dạng các hình ảnh tinh thần. 

– Chủ thể đi từ cái riêng đến cái chung, từ cái ngẫu nhiên đến cái tất nhiên quy luật, từ  hiện tượng đến bản chất, từ bản chất kém sâu sắc đến bản chất sâu sắc hơn nhằm đạt mục tiêu trước mắt là có được những hiểu biết (tri thức) ngày càng đầy đủ, chính xác hơn về thế giới khách quan. 

– Xảy ra dựa trên cơ sở thực tiễn lịch sử – xã hội và quay về phục vụ thực tiễn lịch sử – xã hội.