Chủ nghĩa duy tâm, chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy vật biện chứng

Triết học là hệ thống tri thực lý luận chung nhất của con người về thế giới, về bản thân con người và vị trí của con người trong thế giới đó? Hai vấn đề cơ bản của triết học gồm:

– Vấn đề thứ nhất: vật chất và ý thức cái nào có trước, cái nào có sau, cái nào quyết định cái nào?

– Vấn đề thứ hai: con người có khả năng nhận thức được thế giới không?

Việc giải quyết vấn đề thứ nhất của triết học đã chia triết học thành hai trường phái lớn, đó là: chủ nghĩa duy tâm và chủ nghĩa duy vật.

1. Chủ nghĩa duy tâm

Chủ nghĩa duy tâm có nguồn gốc nhận thức và nguồn gốc xã hội. Đó là sự xem xét phiến diện, tuyệt đối hóa, thần thánh hóa một mặt, một đặc tính nào đó của quá trình nhận thức và thường gắn với lợi ích của các giai cấp, tầng lớp áp bức nhân dân lao động. Chủ nghĩa duy tâm và tôn giáo cũng thường có mối liên hệ mật thiết với nhau.

Trong lịch sử, chủ nghĩa duy tâm có hai loại, đó là:

– Chủ nghĩa duy tâm chủ quan: thừa nhận tính thứ nhất của ý thức con người, phủ nhận sự tồn tại khách quan của hiện thực. Chủ nghĩa duy tâm cho rằng mọi sự vật, hiện tượng chỉ là “phức hợp những cảm giác” của cá nhân.

– Chủ nghĩa duy tâm khách quan: thừa nhận tính thứ nhất của tinh thần, ý thức nhưng tinh thần, ý thức ấy là khách quan có trước, tồn tại độc lập với tự nhiên, với con người và thể hiện dưới nhiều tên gọi khác nhau như “ý niệm tuyệt đối”, “tinh thần tuyệt đối”.

2. Chủ nghĩa duy vật

Chủ nghĩa duy vật có nguồn gốc từ thực tiễn và sự phát triển của khoa học. Qua thực tiễn và khái quát hóa tri thức của nhân loại trong nhiều lĩnh vực, chủ nghĩa duy vật đã thể hiện là hệ thống tri thức lí luận chung nhất gắn với lợi ích của các lực lượng xã hội tiến bộ.

Cùng với sự phát triển của khoa học và thực tiễn, chủ nghĩa duy vật đã được hình thành và phát triển với ba hình thức cơ bản là: Chủ nghĩa duy vật chất phác, chủ nghĩa duy vật siêu hình và chủ nghĩa duy vật biện chứng.

(i) Chủ nghĩa duy vật chất phác là kết quả nhận thức của các nhà triết học duy vật thời cổ đại.

Trong khi thừa nhận tính thứ nhất của vật chất, chủ nghĩa duy vật giai đoạn này để lý giải toàn bộ sự hình thành của thế giới từ một hoặc một số dạng vật chất cụ thể, cảm tính, coi đó là thực thể đầu tiên, là bản nguyên của thế giới.

Quan điểm này đã lấy giới tự nhiên để giải thích giới tự nhiên, không viện đến thần linh hay Thượng Đế.

Hạn chế của nó là những lý giải về thế giới còn mang nặng tính trực quan nên những kết luận về thế giới về cơ bản còn mang tính ngây thơ, chất phác.

(ii) Chủ nghĩa duy vật siêu hình là hình thức cơ bản thứ hai của chủ nghĩa duy vật, thể hiện khá rõ ở các nhà triết học thế kỷ XV đến thế kỷ XVIII và đỉnh cao vào thế kỷ thứ XVII, XVIII.

Đây là thời kì mà cơ học cổ điển thu được những thành tựu rực rỡ nên trong khi tiếp tục phát triển quan điểm của chủ nghĩa duy vật thời cổ đại, chủ nghĩa duy vật giai đoạn này chịu sự tác động mạnh mẽ của phương pháp tư duy siêu hình, máy móc của cơ học cổ điển.

Do đó theo quan niệm của chủ nghĩa duy vật siêu hình, thế giới giống như một cỗ máy cơ giới khổng lồ mà mỗi bộ phận tạo nên nó luôn ở trạng thái biệt lập, tĩnh tại; nếu có biến đổi thì đó chỉ là sự tăng giảm đơn thuần về số lượng và do những nguyên nhân bên ngoài gây ra.

Chủ nghĩa duy vật biện chứng là hình thức cơ bản thứ ba của chủ nghĩa duy vật, do Mác và Ănghen xây dựng vào những năm 40 của thế kỷ XIX, sau đó được V.I.Lênin phát triển.

Với sự kế thừa tinh hoa của các học thuyết triết học trước đó và sử dụng khá triệt để thành tựu của khoa học đương thời, chủ nghĩa duy vật biện chứng, ngay từ khi mới ra đời đã khắc phục được hạn chế của chủ nghĩa duy vật chất phác thời cổ đại, chủ nghĩa siêu hình và là đỉnh cao trong sự phát triển của chủ nghĩa duy vật.

Nó là kết quả của quá trình đúc kết, khái quát hóa những tri thức của nhân loại về nhiều lĩnh vực để xây dựng nên hệ thống quan điểm lý luận chung, đồng thời định hướng cho các lực lượng xã hội tiến bộ trong hoạt động nhận thức và thực tiễn của mình.

Hoàng Minh Hòa